Σφραγίδες – Ιστορία, Τύποι και Σύγχρονες Χρήσεις
Οι σφραγίδες αποτελούν ένα διαχρονικό εργαλείο επικύρωσης εγγράφων και αντικειμένων, με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από τις πρώτες αρχαίες σφραγίδες έως τις σύγχρονες αυτομελανούμενες συσκευές, οι σφραγίδες έχουν εξελιχθεί τόσο σε μορφή όσο και σε χρήση.
Ιστορική Αναδρομή των Σφραγίδων στον Κόσμο και την Ελλάδα
Οι σφραγίδες έχουν πανάρχαια προέλευση και εμφανίζονται σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς. Τα αρχαιότερα γνωστά δείγματα σφραγίδων εντοπίζονται ήδη από τη Νεολιθική περίοδο.
Σε διάφορα σημεία του κόσμου – από τη Μεσοποταμία και την Αρχαία Αίγυπτο μέχρι την Κίνα – χρησιμοποιήθηκαν σφραγίδες για να δηλώνουν ιδιοκτησία, να επικυρώνουν συναλλαγές και να ασφαλίζουν την εμπιστευτικότητα γραπτών μηνυμάτων.
Κυλινδρικές σφραγίδες στη Μεσοποταμία (περίπου 4η χιλιετία π.Χ.) κυλούσαν πάνω σε υγρή άργιλο αφήνοντας αποτύπωμα με περίπλοκες παραστάσεις, ενώ επίπεδες σφραγίδες από λίθο εμφανίστηκαν ήδη από την 6η χιλιετία π.Χ. στη Μέση Ανατολή.
Στον ελληνογενή χώρο, οι Μινωίτες και Μυκηναίοι είχαν εκτενή χρήση σφραγίδων – μικρά σφραγιδόλιθοι ή δακτυλίδια – για την επικύρωση οικονομικών συναλλαγών, διοικητικών εγγράφων αλλά και ως προσωπικά φυλαχτά.
Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, οι σφραγίδες (συχνά με τη μορφή σφραγιδόλιθων περασμένων σε δαχτυλίδια) χρησιμοποιούνταν από επιφανή άτομα ως υπογραφή σε έγγραφα: το αποτύπωμα της σφραγίδας πάνω σε κερί εγγυόταν την αυθεντικότητα και το απαραβίαστο του κειμένου. Παράλληλα, στην αρχαία Κίνα αναπτύχθηκε μια ξεχωριστή παράδοση σφραγιδών ονόματος (χαραγμένες σε πέτρα ή ελεφαντόδοντο), οι οποίες χρησιμοποιούνταν αντί υπογραφής από αξιωματούχους αλλά και καλλιτέχνες – μια πρακτική που συνεχίζεται μέχρι σήμερα ως καλλιτεχνική μορφή (σφραγιδογλυφία).
Χαρακτηριστικά, στην Κίνα ήδη από τη δυναστεία Σανγκ (2η χιλιετία π.Χ.) υπήρχαν εξειδικευμένοι τεχνίτες που σκάλιζαν σφραγίδες από οστό, χαλκό ή νεφρίτη, και αργότερα οι σφραγίδες έγιναν σημαντικό κομμάτι της λόγιας τέχνης, χρησιμοποιούμενες για την επικύρωση πινάκων και καλλιγραφιών.
Βυζαντινή και Μεσαιωνική Περίοδος
Σφραγίδα άρτου από ξύλο του 19ου αιώνα με θρησκευτικά σύμβολα (Ήπειρος, Ελλάδα). Οι κυκλικές ξύλινες σφραγίδες άρτου καθιερώθηκαν μεταβυζαντινά και χρησιμοποιούνται ακόμη στη λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
(Η εικόνα προέρχεται από το Μουσείο Λούλη – συλλογή σφραγίδων άρτου.) Στο Βυζάντιο, ένα κατεξοχήν γραφειοκρατικό κράτος, η χρήση των σφραγίδων ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη. Οι Βυζαντινοί εξέλιξαν περαιτέρω την τέχνη της σφράγισης, ιδίως μέσω της επινόησης του βουλλωτηρίου – ενός μεταλλικού εργαλείου σαν πένσα, με χαραγμένα μοτίβα στις επιφάνειές του, που χρησιμοποιούταν για την αποτύπωση παραστάσεων πάνω σε μολύβδινους δίσκους.
Αυτοί οι δίσκοι, γνωστοί ως μολυβδόβουλλα, προσαρτώνταν σε διπλωμένα έγγραφα με μια κορδέλα (μήρινθος) που περνούσε από το μολύβδινο σφραγισμένο δίσκο. Για να διαβαστεί το έγγραφο έπρεπε να σπάσει η μολυβένια σφραγίδα, εξασφαλίζοντας έτσι την μυστικότητα και ακεραιότητα του περιεχομένου. Τα μολυβδόβουλλα ανέγραφαν το όνομα, τίτλο και ιδιότητα του εκδότη και λειτουργούσαν ως εγγύηση ταυτότητας και κύρους, ενώ παράλληλα πιστοποιούσαν ακόμη και την ποιότητα εμπορικών προϊόντων – π.χ. οι Βυζαντινοί σφράγιζαν δεμάτια μεταξιού ως εγγύηση ποιοτικού ελέγχου.
Οι παραστάσεις πάνω σε βυζαντινές σφραγίδες ήταν συχνά θρησκευτικές (Χριστός, Παναγία, άγιοι) ή αυτοκρατορικές, αντανακλώντας την ιδεολογία και την εξουσία της αυτοκρατορίας. Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους στη Δύση, οι σφραγίδες (ιδίως οι κηρόσφραγες με ανάγλυφες μήτρες) αποτελούσαν καίριο στοιχείο της βασιλικής και αριστοκρατικής αλληλογραφίας. Βασιλείς και φεουδάρχες διέθεταν προσωπικές σφραγίδες – πολλές φορές περισσότερες από μία, συμπεριλαμβανομένης της «Μεγάλης Σφραγίδας» (Great Seal) του κράτους τους.
Οι σφραγίδες αυτές χρησιμοποιούνταν για επίσημα διατάγματα, νόμους και επιστολές, αποτελώντας σύμβολα εξουσίας και νομιμότητας. Ήταν μάλιστα έθιμο μια σφραγίδα να καταστρέφεται με τον θάνατο του ιδιοκτήτη της, ώστε να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά – γεγονός που εξηγεί γιατί λίγες πρωτότυπες μεσαιωνικές σφραγίδες έχουν επιβιώσει ως σήμερα.
Στα χρόνια εκείνα, το μέγεθος και το μοτίβο της σφραγίδας υποδήλωνε και το κύρος του κατόχου: οι βασιλικές σφραγίδες συνοδεύονταν από τελετές παράδοσης κατά την ενθρόνιση, ενώ τα εμβλήματα ήταν συχνά εραλδικά ή ιπποτικά σχέδια, που απεικόνιζαν τον ηγεμόνα σε σκηνές μάχης ή θριάμβου.
Μετά τον ύστερο Μεσαίωνα, καθώς η γραφή και ο αλφαβητισμός διαδίδονται, η χρήση των σφραγίδων μειώθηκε ελαφρώς στην καθημερινή ζωή, ιδιαίτερα με την εισαγωγή του συγκολλητικού φακέλου τον 19ο αιώνα που μείωσε την ανάγκη κηρόσφραγων για την ιδιωτικότητα των επιστολών. Ωστόσο, οι σφραγίδες παρέμειναν σημαντικές σε επίσημες και τελετουργικές χρήσεις.
Για παράδειγμα, πολλά κράτη καθιέρωσαν τις δικές τους επίσημες κρατικές σφραγίδες (κρατικά εμβλήματα που αποτυπώνονται σε έγγραφα), όπως η Μεγάλη Σφραγίδα των ΗΠΑ που σχεδιάστηκε το 1776 αμέσως μετά την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας.
Νεότερη Ελλάδα και Σύγχρονη Εποχή
Με την ίδρυση του Νέου Ελληνικού Κράτους το 19ο αιώνα, οι σφραγίδες συνέχισαν να παίζουν κρίσιμο ρόλο στην επικύρωση εγγράφων. Ήδη από την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και αμέσως μετά, χρησιμοποιήθηκαν σφραγίδες από κοινότητες, οπλαρχηγούς και φορείς ως σύμβολα εξουσίας και νομιμοποίησης των πράξεών τους.
Σφραγίδες της εποχής 1821-1832 (γνωστές και ως “σφραγίδες της ελευθερίας”) ανήκαν σε τοπικές κοινότητες, δημογεροντίες, προσωρινές διοικήσεις και φιγούρες του Αγώνα. Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος του Καποδίστρια και του Όθωνα, θεσπίστηκαν επίσημες κρατικές σφραγίδες για τα δημόσια έγγραφα, με εθνόσημα και επιγραφές που δήλωναν την αρχή (π.χ. η βασιλική σφραγίδα του Όθωνα).
Η συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου περιλαμβάνει μάλιστα τέτοιες σφραγίδες του νέου κράτους και ιστορικών προσωπικοτήτων της νεότερης Ελλάδας, καταδεικνύοντας τη συνέχεια της πρακτικής. Τον 19ο αιώνα σημειώνεται και μια τεχνολογική εξέλιξη: η ανακάλυψη του βιομηχανικού ελαστικού (βουλκανισμένο καουτσούκ) από τον Charles Goodyear (1839) άνοιξε το δρόμο για την κατασκευή σφραγίδων από λάστιχο.
Οι σφραγίδες από καουτσούκ έκαναν την εμφάνισή τους γύρω στα 1860 και σύντομα διαδόθηκαν ευρέως. Αυτές οι σφραγίδες ήταν πιο εύχρηστες για χρήση με μελάνι σε χαρτί, ειδικά σε μια εποχή εκρηκτικής ανάπτυξης του εμπορίου και της γραφειοκρατίας. Σταδιακά, οι παραδοσιακές μεταλλικές ή ξύλινες σφραγίδες με κερί συμπληρώθηκαν (χωρίς όμως να αντικατασταθούν πλήρως) από τα νέα λάστιχα σφραγίδας, που γρήγορα έγιναν στάνταρ εργαλείο για επιχειρήσεις, δημόσιες υπηρεσίες και επαγγελματίες.
Συνοπτικά, οι σφραγίδες εξελίχθηκαν από ιερά και βασιλικά αντικείμενα κύρους σε πρακτικά εργαλεία καθημερινής διοίκησης και εμπορίου. Σήμερα, παρότι ζούμε σε ψηφιακή εποχή, οι φυσικές σφραγίδες εξακολουθούν να κατέχουν σημαντική θέση, ιδιαίτερα στην επαγγελματική και τελετουργική ζωή, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Παραδοσιακοί Τύποι Σφραγίδων: Ξύλινες, Χειροποίητες, Σκαλιστές, Μελάνι και Κερί
Στην πορεία των αιώνων, έχουν αναπτυχθεί διάφοροι τύποι σφραγίδων ανάλογα με τα υλικά κατασκευής και τον τρόπο χρήσης τους. Παρακάτω αναλύονται οι κύριες παραδοσιακές κατηγορίες σφραγίδων:
Ξύλινες χειροποίητες σφραγίδες: Οι κλασική σφραγίδα των παλαιότερων εποχών αποτελούνταν από ξύλινη λαβή και μια επίπεδη επιφάνεια (μήτρα) στην οποία χαρασσόταν το σχέδιο ή το κείμενο.
Στα παραδοσιακά εργαστήρια, τεχνίτες-σφραγιδοποιοί σκάλιζαν το σχέδιο χειροποίητα σε υλικά όπως ξύλο, ορείχαλκο ή αργότερα σε καουτσούκ. Οι ξύλινες σφραγίδες απαιτούν ξεχωριστό μελανωμένο ταμπόν: ο χρήστης πιέζει τη σφραγίδα στο ταμπόν με το μελάνι και έπειτα στο χαρτί για να αποτυπωθεί το σχήμα.
Αυτές οι σφραγίδες δίνουν ένα παραδοσιακό αισθητικό αποτέλεσμα και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται, π.χ. σε βουλοκέρι ή σε σφράγιση άρτου (οι γνωστές εκκλησιαστικές σφραγίδες με το «ΙС ΧС ΝΙΚΑ» για το πρόσφορο). Κάθε ξύλινη σφραγίδα είναι ουσιαστικά μοναδική όταν κατασκευάζεται στο χέρι, γεγονός που τις κάνει περιζήτητες για καλλιτεχνικές εφαρμογές.
Σφραγίδες με μελάνι (καουτσούκ/λάστιχο): Αυτή η κατηγορία εμφανίστηκε από τα μέσα του 19ου αιώνα και έπειτα, όταν το λάστιχο αντικατέστησε σε μεγάλο βαθμό το μέταλλο ή το ξύλο ως υλικό της μήτρας. Οι σφραγίδες από καουτσούκ (rubber stamps) συνήθως στερεώνονται πάνω σε μια ξύλινη ή πλαστική βάση/λαβή. Το σχέδιο χαράσσεται (παραδοσιακά με χάραξη, σήμερα συχνά με laser σε ειδικό λάστιχο) σε ανάγλυφη μορφή.
Χρησιμοποιούνται βουτώντας τες σε μελανωμένο ταμπόν και κατόπιν πιέζοντάς τες στο χαρτί. Προσφέρουν καθαρό και έντονο αποτύπωμα και έχουν μεγάλη αντοχή – πολλές σφραγίδες γραφείου από λάστιχο μπορούν να χρησιμοποιηθούν επί χρόνια αρκεί να ανανεώνεται το μελάνι.
Οι ξύλινες/λάστιχινες σφραγίδες είναι ιδανικές όταν απαιτείται συγκεκριμένο μέγεθος ή σχήμα αποτύπωματος και είναι ιδιαίτερα ευέλικτες: από εταιρικές σφραγίδες μέχρι καλλιτεχνικά stamps για scrapbooking.
Σφραγίδες με κερί (βουλοκέρι): Πριν την ευρεία χρήση του φακέλου με κόλλα, ο κύριος τρόπος «σφράγισης» επιστολών ήταν με βουλοκέρι. Εδώ η σφραγίδα δεν έχει μελάνι, αλλά δημιουργεί ανάγλυφο αποτύπωμα πάνω σε ζεστό κερί που στερεοποιείται πάνω στο έγγραφο ή τον φάκελο.
Οι σφραγιδες με βουλοκέρι αποτελούνται συνήθως από μια μεταλλική μήτρα (συχνά ορειχάλκινη ή χάλκινη) που φέρει ανάγλυφο σχέδιο (οικοσήμο, μονογράμματα, σύμβολα) και μια λαβή (ξύλινη, οστέινη ή μεταλλική). Ο χρήστης στάζει λιωμένο κερί στο σημείο που θέλει να σφραγίσει και πιέζει τη μεταλλική σφραγίδα στο μαλακό κερί.
Μόλις κρυώσει το κερί, μένει επάνω του το ανάγλυφο σχέδιο. Αυτή η μέθοδος ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη σε βασιλικές αυλές και αλληλογραφία ευγενών, καθώς εξασφάλιζε ότι το γράμμα δεν θα ανοιγόταν χωρίς να σπάσει η σφραγίδα. Σήμερα οι κηρόσφραγες έχουν επανέλθει στη μόδα για διακοσμητικούς και τελετουργικούς σκοπούς: χρησιμοποιούνται σε γάμους (π.χ. στα προσκλητήρια), σε βραβεία, σε καλλιτεχνικά projects, ακόμη και για branding σε προϊόντα όπως φιάλες (π.χ. με κερί σε πώματα μπουκαλιών).
Χειροποίητες σκαλιστές σφραγίδες τέχνης: Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες, υπάρχει και η τέχνη των σφραγιδόλιθων και των σφραγιστικών δακτυλιδιών.
Αυτές είναι σφραγίδες μικρού μεγέθους, συχνά από ημιπολύτιμους λίθους, μέταλλο ή ακόμα και πηλό, που σκαλίζονταν στο χέρι. Χρησιμοποιήθηκαν από την αρχαιότητα (π.χ. μινωικοί σφραγιδόλιθοι) έως και νεότερες εποχές ως προσωπικές σφραγίδες.
Σήμερα, χειροποίητες σφραγίδες μπορεί να κατασκευαστούν και από σύγχρονα υλικά όπως λινόλεουμ ή γόμες, στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής χαρακτικής (λινόλαιο, ξυλογραφία) για δημιουργία εντυπώσεων σε χαρτί και υφάσματα. Αυτές οι καλλιτεχνικές σφραγίδες θεωρούνται μοναδικές δημιουργίες και αντικείμενα τέχνης.
Σφραγίδες στη Σύγχρονη Επαγγελματική Χρήση
Παρά την εξέλιξη των ηλεκτρονικών υπογραφών και της ψηφιακής επικοινωνίας, οι φυσικές σφραγίδες εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ευρέως σε πολλούς επαγγελματικούς τομείς στην Ελλάδα και διεθνώς. Στην ελληνική πραγματικότητα ειδικά, η σφραγίδα συχνά θεωρείται απαραίτητο συμπλήρωμα της υπογραφής – σε τέτοιο βαθμό που γεννήθηκε και η φράση «βάλε μια υπογραφή και μια σφραγίδα» ως επισφράγιση εγκυρότητας εγγράφου.
Ελεύθεροι επαγγελματίες και επιστήμονες: Για πολλούς κλάδους, η σφραγίδα λειτουργεί ως επαγγελματική ταυτότητα. Οι Ιατροί διαθέτουν προσωπική σφραγίδα με το ονοματεπώνυμο, την ειδικότητα και τον ΑΜΚΑ/ΑΦΜ τους, την οποία θέτουν σε συνταγές, γνωματεύσεις και παραπεμπτικά. Οι δικηγόροι και οι συμβολαιογράφοι χρησιμοποιούν σφραγίδες σε επικυρώσεις αντιγράφων, πληρεξούσια και άλλα νομικά έγγραφα, ενίοτε μαζί με ανάγλυφες σφραγίδες (σε συμβολαιογραφικές πράξεις).
Οι μηχανικοί και αρχιτέκτονες σφραγίζουν σχέδια, τοπογραφικά και μελέτες με την ατομική τους σφραγίδα που φέρει στοιχεία μητρώου (π.χ. αριθμό ΤΕΕ), δίνοντας επίσημο κύρος στις μελέτες αυτές. Αντίστοιχα, οι λογιστές και οι φοροτεχνικοί χρησιμοποιούν σφραγίδες σε έντυπα, φορολογικές δηλώσεις ή βεβαιώσεις για να δηλώσουν τα στοιχεία του γραφείου τους.
Εταιρείες και οργανισμοί: Οι επιχειρήσεις σχεδόν πάντα διαθέτουν εταιρική σφραγίδα. Η σφραγιδα επιχειρησησ περιλαμβάνει την επωνυμία, τη νομική μορφή (π.χ. Α.Ε., Ε.Π.Ε.), τον ΑΦΜ και τη ΔΟΥ, και χρησιμοποιείται για την σφράγιση επίσημων εγγράφων της εταιρείας. Παρότι νομικά σε πολλές περιπτώσεις δεν απαιτείται πλέον, στην πράξη η σφραγίδα σε τιμολόγια, συμβάσεις, βεβαιώσεις κ.λπ. δίνει αίσθηση εγκυρότητας και επαγγελματισμού.
Όπως αναφέρει σχετικός οδηγός, σήμερα υπάρχει μεγάλη ζήτηση για εταιρικές σφραγίδες, καθώς χρησιμοποιούνται για να πιστοποιούν ότι ένα έγγραφο είναι εγκεκριμένο από το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας (φέρουν την επωνυμία, έτος ίδρυσης και έδρα). Ακόμα και αν η χρήση τους έχει μειωθεί σε σύγκριση με παλιότερα, εξακολουθούν να έχουν αξία στον σύγχρονο εταιρικό κόσμο.
Δημόσιος τομέας: Τα κρατικά έγγραφα φέρουν στρογγυλές σφραγίδες υπηρεσιών. Κάθε δημόσια υπηρεσία, υπουργείο, δήμος κ.λπ. έχει την επίσημη σφραγίδα του με το εθνόσημο και την ονομασία της υπηρεσίας περιμετρικά. Αυτές τίθενται σε πιστοποιητικά, βεβαιώσεις, εγκρίσεις, σφραγίζοντας την αυθεντικότητα. Επιπλέον, στα ελληνικά δικαστήρια χρησιμοποιούνται σφραγίδες στις πράξεις (π.χ. η σφραγίδα του δικαστηρίου σε αποφάσεις, η σφραγίδα του ειρηνοδίκη σε επικυρώσεις κλπ.).
Ακόμα και η Εκκλησία χρησιμοποιεί επίσημες σφραγίδες (σφραγίδες Ιερών Μητροπόλεων, ενοριών κλπ.) σε πιστοποιητικά ή έγγραφα. Λογιστική και γραφειοκρατία: Σε καθημερινό επίπεδο γραφείου, συναντάμε πολλές σφραγίδες ευκολίας: π.χ. σφραγίδες με ενδείξεις «ΕΛΗΞΕ», «ΕΞΟΦΛΗΘΗ», «ΠΑΡΑΛΗΦΘΗΚΕ» κ.ά., που χρησιμοποιούνται από λογιστήρια ή γραμματείες για τη σήμανση εγγράφων.
Αυτές συνήθως είναι αυτόματες σφραγίδες (self-inking) για ταχύτητα. Επιπλέον, υπάρχουν οι αριθμητικές και ημερομηνιακές σφραγίδες (με περιστρεφόμενους τροχούς), που χρησιμοποιούνται για την σήμανση παραστατικών με αριθμούς πρωτοκόλλου ή ημερομηνίες παραλαβής. Συνολικά, η παρουσία μιας σφραγίδας σε ένα έγγραφο σήμερα – είτε νομικά απαιτείται είτε όχι – προσδίδει κύρος, επίσημο χαρακτήρα και αναγνωρισιμότητα.
Δεν είναι τυχαίο που πολλοί επαγγελματίες θεωρούν τη σφραγίδα προέκταση της επαγγελματικής τους εικόνας: ένα καλοσχεδιασμένο λογότυπο ή μια καθαρή σφράγιση σε μια απόδειξη μένει στη μνήμη του πελάτη.
Σπάνιες και Καλλιτεχνικές Εφαρμογές των Σφραγίδων
Πέρα από τις τυπικές επαγγελματικές χρήσεις, οι σφραγίδες έχουν και μια «καλλιτεχνική ζωή». Σφραγίδες και σφραγίσματα εμφανίζονται σε διάφορα χόμπι, συλλογές και διακοσμητικές πρακτικές, προσδίδοντας ένα ιδιαίτερο αισθητικό αποτέλεσμα ή συλλεκτική αξία:
Φιλοτελισμός & χαρτοσυλλογή: Αν και οι γραμματόσημες (postage stamps) είναι διαφορετικές από τις σφραγίδες, ο φιλοτελισμός συνδέεται με αυτές μέσω των ταχυδρομικών σφραγίδων.
Οι συλλέκτες γραμματοσήμων εκτιμούν τις καθαρές ταχυδρομικές σφραγίδες (σφραγίδες ταχυδρομείου με την ημερομηνία και τον τόπο) πάνω στα γραμματόσημα, καθώς αποδεικνύουν τη διαδρομή τους. Πέρα όμως από αυτό, υπάρχουν και συλλέκτες που μαζεύουν τις ίδιες τις παλιές σφραγίδες – για παράδειγμα, παλιές εταιρικές σφραγίδες, σφραγίδες υπηρεσιών ή ακόμα και αρχαίες/μεσαιωνικές σφραγίδες, ως ιστορικά αντικείμενα.
Χειροτεχνία και Scrapbooking: Οι σφραγίδες αποτελούν βασικό εργαλείο στον κόσμο του crafting. Στο scrapbooking (διακοσμητικά λευκώματα) και στην κατασκευή καρτών/προσκλήσεων, χρησιμοποιούνται ποικιλία από καλλιτεχνικές σφραγίδες (συχνά από καουτσούκ ή πολυμερές υλικό) με σχέδια, μοτίβα και ευχές. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να χρησιμοποιήσει μια σφραγίδα με σχέδιο λουλουδιών ή ένα vintage στολίδι για να διακοσμήσει χειροποίητες κάρτες. Οι μελανωμένες σφραγίδες σε διάφορα χρώματα, συνδυασμένες με πούδρες αναγλύφωσης (embossing powders), δημιουργούν ανάγλυφα λαμπερά σχέδια σε κάρτες και προσκλητήρια.
Γαμήλιες και επίσημες προσκλήσεις: Μια δημοφιλής τάση είναι η χρήση παραδοσιακού βουλοκεριού στις προσκλήσεις. Τα ζευγάρια συχνά επιλέγουν μια προσωποποιημένη σφραγίδα με τα αρχικά τους ή ένα σύμβολο, και σφραγίζουν με χρωματιστό κερί τους φακέλους των γαμήλιων προσκλήσεων. Αυτό δίνει μια αίσθηση ρομαντισμού και παράδοσης, και κάνει την πρόσκληση ξεχωριστή. Παρομοίως, και σε άλλες εκδηλώσεις (βαφτίσεις, επίσημες τελετές), το βουλοκέρι επιστρέφει ως καλλιτεχνική λεπτομέρεια.
Διακόσμηση αντικειμένων & δώρων: Οι σφραγίδες χρησιμοποιούνται και στην διακόσμηση αντικειμένων όπως κεριά, σαπούνια, πηλός ή μπισκότα! Για παράδειγμα, υπάρχουν ειδικές σφραγίδες για μπισκότα που αποτυπώνουν σχέδια στη ζύμη πριν το ψήσιμο. Στην παρασκευή χειροποίητων σαπουνιών, μεταλλικές σφραγίδες μπορούν να αποτυπώσουν ένα λογότυπο ή σχέδιο στην επιφάνεια του σαπουνιού. Σε αρωματικά κεριά, μόλις το κερί αρχίσει να στερεοποιείται, μερικοί τεχνίτες πιέζουν μια μικρή σφραγίδα για να αφήσουν αποτύπωμα (π.χ. ένα μονογράμμα ή ένα σχέδιο) στην επιφάνεια του κεριού. Όλες αυτές οι εφαρμογές δίνουν μια προσωπική και καλλιτεχνική πινελιά σε χειροποίητα δώρα και αντικείμενα.
Τέχνη και design: Μερικοί καλλιτέχνες έχουν ενσωματώσει τις σφραγίδες στο εικαστικό τους έργο. Για παράδειγμα, υπάρχει η τεχνική του mail art, όπου καλλιτέχνες στέλνουν μέσω ταχυδρομείου έργα που συχνά φέρουν πρωτότυπες καλλιτεχνικές σφραγίδες ή ψευδο-ταχυδρομικές σφραγίδες. Επίσης, η σφραγιδογλυφία (seal carving) παραμένει ζωντανή στην Ανατολή: σύγχρονοι χαράκτες στην Κίνα ή την Ιαπωνία δημιουργούν περίτεχνες σφραγίδες σε πέτρα, που θεωρούνται έργα τέχνης και συλλέγονται.
Είναι αξιοσημείωτο πως ένα τόσο απλό αντικείμενο όπως η σφραγίδα έχει βρει θέση από τα γραφεία και τα δικαστήρια μέχρι τα εργαστήρια τέχνης και τα σπίτια, φέρνοντας μαζί του την αύρα του παρελθόντος σε μοντέρνες δημιουργίες.
Υλικά Κατασκευής και Σύγχρονες Τεχνικές Παραγωγής Σφραγίδων
Η κατασκευή μιας φυσικής σφραγίδας σήμερα είναι συνδυασμός παραδοσιακής τέχνης και σύγχρονης τεχνολογίας. Τα βασικά υλικά που χρησιμοποιούνται για τις σφραγίδες είναι:
Λάστιχο (καουτσούκ) ή πολυμερές: Είναι το υλικό της ανάγλυφης επιφάνειας (μήτρας) για τις περισσότερες μοντέρνες σφραγίδες με μελάνι. Το παραδοσιακό καουτσούκ έχει αντικατασταθεί σε κάποιες εφαρμογές από ειδικά πολυμερή (π.χ. φωτοπολυμερές) που σκληραίνουν με έκθεση σε UV φως ή από καουτσούκ χωρίς οσμές ειδικά για χάραξη με laser.
Για παράδειγμα, πολλά καταστήματα σφραγίδων χρησιμοποιούν laser engravers για να χαράξουν κείμενο και λογότυπα επάνω σε φύλλα λάστιχου υψηλής αντοχής μέσα σε λίγα λεπτά. Αυτό επιτρέπει ακρίβεια και λεπτομέρεια στο αποτύπωμα.
Μέταλλο (ορείχαλκος, ατσάλι): Οι σφραγίδες που προορίζονται για βουλοκέρι ή για βαριά χρήση (π.χ. αριθμητικές σφραγίδες) συχνά είναι μεταλλικές. Οι μήτρες κηροσφραγίδων κατασκευάζονται από ορείχαλκο ή μπρούτζο, συνήθως με χαρακτική CNC ή ακόμη χειροποίητα σε κάποιες περιπτώσεις. Για σφραγίδες βαρέως τύπου (π.χ. μεταλλικές αυτόματες σφραγίδες μεγάλου όγκου εγγράφων), χρησιμοποιείται ατσάλινο πλαίσιο και ανθεκτικό λάστιχο ή πολυμερές.
Ξύλο: Παραμένει βασικό υλικό για τις λαβές των παραδοσιακών σφραγίδων. Οι κλασικές ξύλινες σφραγίδες γραφείου έχουν ξύλινη λαβή (συχνά σε μορφή πιόνι-σκακιέρας) συνδεδεμένη με τη λαστιχένια μήτρα. Επίσης, στις σφραγίδες άρτου και σε άλλες λαϊκές παραδόσεις, το ξύλο (συνήθως σκληρό όπως οξιά) χρησιμοποιείται ως μονοκόμματο υλικό: ο τεχνίτης σκαλίζει το σχέδιο κατευθείαν πάνω στην επίπεδη ξύλινη επιφάνεια.
Πλαστικό: Οι περισσότερες αυτόματες (αυτομελανούμενες) σφραγίδες έχουν σώμα από πλαστικό (πολυμερές υψηλής αντοχής) που περιέχει τον μηχανισμό και το ενσωματωμένο ταμπόν με το μελάνι. Το πλαστικό προσφέρει ελαφρύ βάρος και ανθεκτικότητα. Σε ορισμένα μοντέλα βαρέως τύπου, χρησιμοποιείται μέταλλο ή μεταλλικός σκελετός για μεγαλύτερη διάρκεια ζωής όταν η σφραγίδα θα χρησιμοποιείται χιλιάδες φορές την ημέρα (π.χ. σε υπηρεσίες ταχυδρομείου ή τράπεζες).
Τεχνικές παραγωγής:
Η χειροποίητη χάραξη με σμίλες και κοπίδια έχει εν πολλοίς αντικατασταθεί στη μαζική παραγωγή από μηχανικές και ψηφιακές μεθόδους.
Σήμερα, δύο είναι οι κύριες τεχνικές: η χάραξη με laser και η μέθοδος φωτοπολυμερισμού.
Στη χάραξη laser, ένας υπολογιστής καθοδηγεί μια ακτίνα laser CO₂ που «καίει» και χαράσσει το σχέδιο σε ένα ειδικό φύλλο καουτσούκ. Αυτό γίνεται ταχύτατα – συχνά μέσα σε λίγα λεπτά μπορεί να ολοκληρωθεί η χάραξη μιας σφραγίδας, καθιστώντας δυνατή την παράδοση «σφραγίδα σε 5-10 λεπτά» σε αρκετά καταστήματα. Το καουτσούκ που χρησιμοποιείται είναι συνήθως άοσμο και ανθεκτικό (δεν βγάζει βλαβερές αναθυμιάσεις κατά τη χάραξη).
Στην μέθοδο φωτοπολυμερισμού, η διαδικασία θυμίζει παραγωγή offset πλακών: εκτυπώνεται σε διαφανές φιλμ το αρνητικό του σχεδίου της σφραγίδας, αυτό τοποθετείται πάνω σε ένα ειδικό υγρό φωτοπολυμερές σε καλούπι και εκτίθεται σε UV φως. Όπου περνά το φως, το πολυμερές στερεοποιείται, ενώ τα σκοτεινά σημεία μένουν υγρά και ξεπλένονται – έτσι προκύπτει μια ανάγλυφη μήτρα. Μπορεί να είναι λίγο πιο αργή αλλά είναι λιγο πιο …καλλιτεχνική κι αν ο σφραγιδοποιοός πειραματιστεί μπορεί να βγάζει εξαιρετικές σφραγίδες.
3D εκτύπωση: Μια νέα προσέγγιση που κερδίζει έδαφος μεταξύ των makers είναι η χρήση τρισδιάστατων εκτυπωτών για την δημιουργία σφραγίδων. Με έναν οικιακό 3D εκτυπωτή, κάποιος μπορεί να σχεδιάσει ψηφιακά το αρνητικό του μοτίβου και να το εκτυπώσει είτε σε εύκαμπτο υλικό (TPU) για άμεση χρήση, είτε να εκτυπώσει καλούπι και να χυτεύσει σιλικόνη ή πολυμερές λάστιχο. Αυτό επιτρέπει ακόμα μεγαλύτερη δημιουργική ελευθερία – π.χ. εκτύπωση ιδιαίτερων σχημάτων ή προσωποποιημένων λογοτύπων σε σφραγίδα.
Μελάνια
Χρώματα μελανιών: Παράλληλα με τις σφραγίδες, έχει εξελιχθεί και η τεχνολογία των μελανιών. Υπάρχουν μελάνια pigment, μελάνια ανεξίτηλα (permanent), μελάνια για γυαλιστερές επιφάνειες, ακόμη και μελάνια ανάγλυφης αποτύπωσης που στεγνώνουν αργά ώστε να προστεθεί πούδρα και να θερμανθεί (embossing). Έτσι, μια σύγχρονη σφραγίδα μπορεί να αφήσει αποτύπωμα σχεδόν σε οποιοδήποτε υλικό: χαρτί, χαρτόνι, ύφασμα, ξύλο, πλαστικό κ.ο.κ.
Αντοχή και ακρίβεια: Οι σύγχρονες τεχνικές έχουν ανεβάσει την αντοχή των σφραγίδων. Οι προμελανωμένες σφραγίδες (flash stamps) χρησιμοποιούν ειδικό πορώδες υλικό που κρατά το μελάνι μέσα του, επιτρέποντας χιλιάδες καθαρές αποτυπώσεις πριν χρειαστούν ξανά μελάνωση. Όπως σημειώνει εταιρεία του χώρου, αυτές οι σφραγίδες συνδυάζουν αντοχή, ευκρίνεια και ευκολία, αφού έχουν ενσωματωμένο μελάνι και αντέχουν χιλιάδες αποτυπώσεις χωρίς αλλαγή μελανιού.
Η ακρίβεια χάραξης με laser ή photopolymer εξασφαλίζει ότι ακόμη και πολύ μικρά γράμματα (π.χ. ΑΦΜ, τηλέφωνα) βγαίνουν καθαρά στο αποτύπωμα. Εν κατακλείδι, παρότι η εικόνα μιας σφραγίδας παραπέμπει σε κάτι “παλιομοδίτικο”, η κατασκευή της στηρίζεται σε υψηλή τεχνολογία και εξειδίκευση. Αυτό διασφαλίζει ότι οι επαγγελματίες μπορούν να αποκτήσουν σφραγίδες που είναι αξιόπιστες, με άριστη ποιότητα εκτύπωσης και αντοχή στη συνεχή χρήση.
Είδη Σφραγίδων – Ποιον Τύπο να Επιλέξετε;
Υπάρχει μεγάλη ποικιλία τύπων σφραγίδων στην αγορά, καθεμία κατάλληλη για διαφορετικές ανάγκες. Ακολουθούν οι κύριες κατηγορίες, όπως έχουν διαμορφωθεί σήμερα:
Κλασικές Ξύλινες Σφραγίδες: Πρόκειται για τις παραδοσιακές σφραγίδες με ξύλινη χειρολαβή και αποσπώμενο ταμπόν μελανιού. Είναι απλές στην κατασκευή, οικονομικές και ιδανικές για περιστασιακή χρήση στο γραφείο ή όπου δεν απαιτούνται πολύ συχνές σφραγίσεις. Πλεονέκτημά τους είναι ότι μπορούν εύκολα να κατασκευαστούν σε μεγάλα μεγέθη ή ιδιαίτερα σχήματα (π.χ. μια μεγάλη στρόγγυλη σφραγίδα για σακούλες συσκευασίας) και η αλλαγή μελανιού είναι τόσο απλή όσο η αλλαγή ταμπόν. Μειονέκτημα αποτελεί η ανάγκη ξεχωριστού ταμπόν και ο περισσότερος χρόνος ανά σφράγιση (βάπτισμα στο μελάνι και μετά στο έγγραφο).
Αυτόματες Αυτομελανούμενες Σφραγίδες: Αυτές οι σφραγίδες (γνωστές και ως self-inking) είναι οι πιο διαδεδομένες για καθημερινή επαγγελματική χρήση. Έχουν ενσωματωμένο μηχανισμό με εσωτερικό ταμπόν μελανιού. Κάθε φορά που πιέζονται στο χαρτί, η λαστιχένια μήτρα με τα στοιχεία μελανώνεται αυτόματα από το ταμπόν και περιστρέφεται προς τα κάτω για να σφραγίσει.
Μετά, επιστρέφει πίσω σε θέση ηρεμίας με την επιφάνεια ξανά σε επαφή με το ταμπόν, έτοιμη για την επόμενη χρήση. Οι αυτόματες σφραγίδες προσφέρουν ταχύτητα και καθαριότητα – δεν χρειάζεται ξεχωριστό μελανοδοχείο, ούτε φοβάται κανείς να λερωθεί. Είναι τέλειες για επαγγελματίες που σφραγίζουν πολλά χαρτιά τη μέρα (γιατροί, εταιρείες, δημόσιες υπηρεσίες). Κυκλοφορούν σε διάφορα μεγέθη και σχήματα (ορθογώνιες, στρογγυλές, τετράγωνες).
Μάρκες όπως Trodat, Colop, Shiny κ.ά. προσφέρουν ανταλλακτικά ταμπόν, ώστε μια τέτοια σφραγίδα να έχει πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής. Υπάρχουν επίσης αυτόματες μεταλλικές σφραγίδες βαρέως τύπου για εξαιρετικά συχνή χρήση (π.χ. 1000+ σφραγίσεις ημερησίως).
Σφραγίδες Τσέπης (Portable): Οι φορητές σφραγίδες είναι συμπαγείς εκδόσεις των αυτομελανούμενων ή προμελανωμένων σφραγίδων, σχεδιασμένες να μεταφέρονται εύκολα σε μια τσάντα ή τσέπη χωρίς να λερώνουν. Συχνά έχουν μηχανισμό κλειδώματος ή καπάκι. Πολλοί επαγγελματίες εκτός γραφείου (π.χ. γιατροί που επισκέπτονται κατ’ οίκον, επιθεωρητές, courier) χρησιμοποιούν σφραγίδα τσέπης για πρακτικότητα. Παρά το μικρό τους μέγεθος, μπορούν να χωρέσουν 3-5 γραμμές κειμένου. Σήμερα υπάρχουν έξυπνα σχέδια που διπλώνουν (flip) ή μοιάζουν με στυλό-σφραγίδα (stamp pen). Οι σφραγίδες τσέπης προσφέρουν την ίδια ευκολία αυτομελάνωσης, με έμφαση στην φορητότητα.
Σφραγίδες flash: Όπως αναφέρθηκε, αυτές έχουν το μελάνι ενσωματωμένο στην ίδια τη μήτρα. Είναι συνήθως αυτό-σφραγίδες χωρίς μηχανισμό, με ξεχωριστό καπάκι για να μην στεγνώνουν. Η τεχνολογία flash επιτρέπει στο κείμενο/σχέδιο να χαραχθεί σε ένα πορώδες υλικό που συγκρατεί μελάνι. Το πλεονέκτημα είναι οι εξαιρετικά καθαρές και λεπτομερείς εκτυπώσεις (χωρίς το παραμικρό περιθώριο ή μουτζούρα) και το ότι δεν χρειάζονται ταμπόν – απλώς πιέζεις τη σφραγίδα στο χαρτί κατευθείαν. Έχουν πολύ μεγάλη διάρκεια πριν την επαναγέμιση (5.000+ αποτυπώματα). Είναι ιδανικές για όσους θέλουν επαγγελματικό αποτέλεσμα με ελάχιστη προσπάθεια, π.χ. λογιστές, δικηγόροι, δημόσιες υπηρεσίες. Ίσως κοστίζουν λίγο περισσότερο αρχικά, αλλά η απόδοση και η καθαρότητα τις κάνει δημοφιλείς.
Αριθμητικές και Ημερομηνίας Σφραγίδες: Αυτές είναι εξειδικευμένες σφραγίδες που συνήθως έχουν μεταλλικό σκελετό και περιστρεφόμενους τροχούς με ψηφία ή μήνες. Χρησιμοποιούνται για σήμανση εγγράφων με τρέχουσα ημερομηνία ή αύξοντες αριθμούς (π.χ. πρωτοκόλλου). Κυκλοφορούν τόσο σε απλή μορφή (που απαιτούν ξεχωριστό ταμπόν) όσο και σε αυτόματες αυτομελανούμενες εκδόσεις. Είναι απαραίτητες σε γραφεία με έντονη ροή εγγράφων.
Ανάγλυφες Σφραγίδες (Embossers): Παρότι δεν ζητήθηκε ειδικά, αξίζει να αναφέρουμε τις μεταλλικές πένσες που δημιουργούν ανάγλυφο αποτύπωμα χωρίς μελάνι στο χαρτί (τύπου υδατόσημου). Χρησιμοποιούνται από συμβολαιογράφους και κάποιες εταιρείες ως εταιρική σφραγίδα (ιδίως σε αγγλοσαξονικές χώρες) ή σε διπλώματα/πιστοποιητικά για λόγους ασφαλείας. Δεν περιλαμβάνουν μελάνι, αλλά προσδίδουν επισημότητα μέσω του ανάγλυφου μονογράμματος ή εμβλήματος.
Στην ελληνική αγορά, οι πιο κοινοί τύποι που θα συναντήσετε όταν πάτε να παραγγείλετε μια σφραγίδα είναι: «ξύλινη», «αυτόματη» και «τσέπης», πιθανώς με την επιλογή «flash» . Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει τα χαρακτηριστικά των βασικών τύπων, για να σας βοηθήσει να συγκρίνετε:
| Τύπος Σφραγίδας | Υλικό & Κατασκευή | Τυπική Χρήση | Ανθεκτικότητα | Εύρος Τιμής* |
|---|---|---|---|---|
| Ξύλινη χειροκίνητη | Ξύλινη λαβή, λαστιχένια μήτρα, με εξωτερικό ταμπόν | Ειδικές εκτυπώσεις, παραδοσιακές χρήσεις | Πολύ υψηλή | Χαμηλή |
| Αυτόματη αυτομελανούμενη | Πλαστικό/μεταλλικό σώμα, εσωτερικό ταμπόν | Επαγγελματική χρήση (ιατροί, εταιρείες) | Πολύ υψηλή | Μεσαία |
| Σφραγίδα τσέπης | Συμπαγές πλαστικό, φορητός σχεδιασμός | Γιατροί, τεχνικοί, εξωτερικές εργασίες | Καλή | Μεσαία |
| Προμελανωμένη (Flash) | Μήτρα με πορώδες υλικό και ενσωματωμένο μελάνι | Premium εμφάνιση, ευκρίνεια | Πολύ υψηλή | Υψηλή |
| Αριθμητική / Ημερομηνίας | Μεταλλικοί τροχοί, με ή χωρίς ταμπόν | Πρωτοκόλληση, παραστατικά | Υψηλή | Μεσαία – Υψηλή |
| Σφραγιδα για βουλοκέρι | Μεταλλική κεφαλή, ξύλινη/μεταλλική λαβή | Προσκλητήρια, premium συσκευασίες | Εξαιρετική | Από χαμηλή έως υψηλή |
Σημείωση: Οι τιμές είναι ενδεικτικές και σχετικές (χαμηλή = π.χ. 5-15€, μεσαία = 15-30€, υψηλή = 30€+ για ειδικές περιπτώσεις). Πάντοτε εξαρτάται και από το μέγεθος της σφραγίδας, το αν έχει λογότυπο, το είδος του μηχανισμού κλπ.
Επιλέγοντας και Αγοράζοντας Σφραγίδες για Επαγγελματίες
Εάν είστε επαγγελματίας που χρειάζεται σφραγίδα, το πιθανότερο είναι να αναζητάτε μια λύση που να συνδυάζει ποιότητα, αντοχή και σωστή τιμή. Οι λέξεις-κλειδιά που σας ενδιαφέρουν μπορεί να περιλαμβάνουν κατασκευή σφραγίδων, επαγγελματικές σφραγίδες online, σφραγίδες Αθήνα αυθημερόν κ.ο.κ.
Είναι σημαντικό να επιλέξετε αξιόπιστο κατασκευαστή/προμηθευτή , ώστε η σφραγίδα σας να βγει με απόλυτη ακρίβεια. Πριν παραγγείλετε, σκεφτείτε τον τύπο που σας ταιριάζει: αν σφραγίζετε πολλά έγγραφα, μια αυτόματη σφραγίδα είναι μάλλον μονόδρομος.
Αν θέλετε την πιο οικονομική λύση και δεν σας πειράζει το ταμπον, μια ξύλινη σφραγίδα θα κάνει τη δουλειά. Για όσους μετακινούνται, μια σφραγίδα τσέπης θα φανεί ανεκτίμητη.
Για οτιδήποτε από τα παραπάνω χρειαστείτε, βρισκόμαστε στο Μαρούσι στην οδό Διονύσου 25 και κατασκευάζουμε σφραγίδες από το 1999. Επίσης αποστέλλουμε πανελαδικά τις σφραγίδες σας μέσω θυρίδας BOX Now ή ACS
Αποστείλατε μας το αρχείο σας στο [email protected] και θα επικοινωνήσουμε μαζί σας
Συμπέρασμα
Οι σφραγίδες, από τα αρχαία βασίλεια μέχρι τα σύγχρονα γραφεία, αποδεικνύουν εντυπωσιακή αντοχή στο χρόνο. Έχουν περάσει από τις σφραγίδες εξουσίας των βασιλέων στις προσωπικές σφραγίδες του γιατρού της γειτονιάς, και από τις καλλιτεχνικές σφραγίδες-φυλαχτά των Μινωιτών στα αυτόματα stamps του σήμερα.
Η ιστορική και πολιτιστική τους διαδρομή αντικατοπτρίζει την ανάγκη μας για ταυτοποίηση, έγκριση και αυθεντικότητα. Για τους επαγγελματίες, μια σφραγίδα δεν είναι απλώς εργαλείο: είναι κομμάτι της εικόνας και της αξιοπιστίας τους. Είτε πρόκειται για έναν δικηγόρο που επικυρώνει μια σύμβαση, είτε για έναν δημιουργό που σφραγίζει το χειροποίητο κόσμημά του, η σφραγίδα προσθέτει κύρος και προσωπική σφραγίδα (κυριολεκτικά και μεταφορικά) στη δουλειά τους.
Επιλέγοντας την κατάλληλη σφραγίδα – σε τύπο, υλικό και σχεδίαση – μπορείτε να διασφαλίσετε ότι θα σας υπηρετήσει πιστά για χρόνια, αφήνοντας κάθε φορά το αποτύπωμα της επιτυχίας σας. Σε έναν κόσμο που συνεχώς ψηφιοποιείται, οι φυσικές σφραγίδες διατηρούν τη γοητεία και την αξία τους, θυμίζοντάς μας ότι κάποιες παραδόσεις είναι πολύ ισχυρές για να τις αποχωριστούμε.
Από την ιστορία στην πράξη, και από την παράδοση στην τεχνολογία, οι σφραγίδες εξακολουθούν να «σφραγίζουν» την καθημερινότητά μας. Και όπως λέει και το ρητό, «η υπογραφή επισφραγίζει τον λόγο, η σφραγίδα τον καθιστά αδιαμφισβήτητο».
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ
ΩΡΑΡΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
Δευτέρα: 9:00π.μ.–5:00μ.μ.
Τρίτη: 9:00π.μ.–8:30μ.μ.
Τετάρτη: 9:00π.μ.–5:00μ.μ.
Πέμπτη: 9:00π.μ.–8:30μ.μ.
Παρασκευή: 9:00π.μ.–8:30μ.μ.
Σάββατο: 9:00π.μ.–3:00μ.μ.
Κυριακή: Κλειστά